بکر بن عبدالعزیز عجلیبَکْرِ بْن‌ِ عَبْدُالْعَزیزِ عِجْلی‌د ۲۸۵ق/۸۹۸م، شاعر کوفی‌تبار عصر عباسی و آخرین امیر خاندان ابو دلف عجلی بوده است. وی احتمالاً در اوایل‌سده ق و در منطقه جبال تولد یافت و در زمانی که دقیقاً دانسته نیست، به اصفهان رفته است. [۱]
محمدحسین اعرجی، مقدمه بر دیوان نک: هم، بکربن عبدالعزیز، ص۶-۷.
۱ - معرفی اجمالیپدرش عبدالعزیز، شاعری دلیر و در حکومت کرج جانشین ابو دلف بود. احمد بن عبدالعزیز برادر بکر نیز تا ۲۸۰ق بر منطقه‌ای وسیع‌تر تا حدود اصفهان حکومت می‌کرد. [۲]
شوقی ضیف، العصر العباسی الثانی، ج۴، ص۴۰۹، قاهره، ۱۹۷۳م.
از بکر نخستین بار در حوادث ۲۷۱ق/۸۸۴م، در تسخیر قلعه فارسی، و آن‌گاه در ۲۸۰ق‌در جنگ با رافع بن هرثمه امیر معزول خراسان یاد شده است. [۳]
تاریخ سیستان، به کوشش محمد تقی بهار، ج۱، ص۲۴۲-۲۴۳، تهران، ۱۳۱۴ش.
در همین سال پس از درگذشت احمد بن عبدالعزیز، میان بکر و برادر دیگرش عمر بر سر جانشینی وی نزاع درگرفت و عمر چیره شد. ۲ - روابط با خلافتبه نظر می‌رسد که روابط خاندان با دستگاه خلافت خوب نبود، زیرا در ۲۸۲ق معتضد عباسی اموال بکر را در کرج ابودلف مصادره کرد و سال بعد نیز طی کوششی بی‌نتیجه بر آن شد که عمر را به دست برادرش بکر سرکوب کند. از این تاریخ، بکر در حال گریز از دست مأموران و سرداران خلیفه، به چند جنگ با آنها دست زد و سرانجام با دشواری بسیار خود را به طبرستان رساند و به محمد بن زید پیوست. [۱۲]
علی مسعودی، مروج الذهب، ج۸، ص۱۹۵- ۱۹۷، به کوشش باربیه دومنار و پاوه دوکورتی، پاریس، ۱۸۷۴م.
[۱۳]
بکربن عبدالعزیز، دیوان، ج۱، ص۴۵، به کوشش محمد حسین اعرجی، بیروت، ۱۹۹۸م.
[۱۴]
بکربن عبدالعزیز، دیوان، ج۱، ص۴۹، به کوشش محمد حسین اعرجی، بیروت، ۱۹۹۸م.
[۱۵]
بکربن عبدالعزیز، دیوان، ج۱، ص۵۲-۵۴، به کوشش محمد حسین اعرجی، بیروت، ۱۹۹۸م.
و سرانجام در ۲۸۵ق همان‌جا درگذشت. [۱۶]
علی مسعودی، مروج الذهب، ج۸، ص۲۱۰، به کوشش باربیه دومنار و پاوه دوکورتی، پاریس، ۱۸۷۴م.
و یا به روایتی، چون بر ضد محمد بن زید به دسیسه پرداخت، زهرش دادند. پیکر وی را در پول لیشام در ناتل به خاک سپردند. [۱۸]
محمد ابن اسفندیار، تاریخ طبرستان، ج۱، ص۲۵۵، به کوشش عباس اقبال آشتیانی، تهران، ۱۳۲۰ش.
[۱۹]
مجمل التواریخ و القصص، به کوشش محمدتقی بهار، ج۱، ص۳۶۸، تهران، ۱۳۱۸ش.
گفته‌اند که چندی قبل از مرگ، امارت چالوس و رویان یافته بود. [۲۰]
محمد ابن اسفندیار، تاریخ طبرستان، ج۱، ص۲۵۵، به کوشش عباس اقبال آشتیانی، تهران، ۱۳۲۰ش.
۳ - دیوان بکربکر همچون پدر در هنر شاعری دست داشت. [۲۱]
S GAL، ج۱، ص۱۲۸.
ثعالبی (د ۴۲۹ق/۱۰۳۸م نام بکر و جدش ابودلف را در زمره شاعران اصفهان آورده است. [۲۲]
عبدالملک ثعالبی، یتیمة الدهر، ج۳، ص۳۴۹، به نقل از حمزه اصفهانی، بیروت، دارالکتب العلمیه.
نسخه‌ای از دیوان بکر ضمن مجموعه‌ای در کتابخانه دانشگاه فاتح در استانبول وجود دارد. [۲۳]
محمدحسین اعرجی، مقدمه بر دیوان نک: هم، ج۱، ص۳۱، بکربن عبدالعزیز.
نخستین‌بار کرنکو نسخه‌ای از آن را به خط خود تهیه کرد که بعدها استادی هندی به نام محمد بن یوسف سورتی برپایه آن، به تصحیح و طبع نسخه استانبول در دهلی (۱۳۳۲ق) دست زد. بروکلمان از دو چاپ این دیوان به سال‌های ۱۳۳۶ و ۱۳۳۷ق یاد کرده که اعرجی [۲۴]
محمدحسین اعرجی، مقدمه بر دیوان نک: هم، ج۱، ص۳۰، بکربن عبدالعزیز.
که آن را نادرست خوانده است. به هر حال محمد بن یوسف سورتی در چاپ دیوان بکربن عبدالعزیز، مکملی حاوی اشعار بازمانده از ابودلف و معقل نیز بدان افزود. [۲۵]
محمدحسین اعرجی، مقدمه بر دیوان نک: هم، بکربن عبدالعزیز.
۳.۱ - محتوای دیواندیوان بکر مشتمل بر حدود ۳۰۰ بیت در قالب قصیده و قطعه است؛ هیچ‌یک از اشعار او، مقدمه ندارد و بی‌درنگ به اصل موضوع پرداخته است. [۲۶]
محمدحسین اعرجی، مقدمه بر دیوان نک: هم، ج۱، ص۲۰، بکربن عبدالعزیز.
سبک اشعارش نیز بیش‌تر به دوران جاهلی نزدیک است. [۲۷]
محمدحسین اعرجی، مقدمه بر دیوان نک: هم، بکربن عبدالعزیز.
و بارها شعر جاهلیات را تضمین کرده است. [۲۸]
بکربن عبدالعزیز، دیوان، ج۱، ص۴۶، به کوشش محمد حسین اعرجی، بیروت، ۱۹۹۸م.
[۲۹]
بکربن عبدالعزیز، دیوان، ج۱، ص۵۷، به کوشش محمد حسین اعرجی، بیروت، ۱۹۹۸م.
[۳۰]
بکربن عبدالعزیز، دیوان، ج۱، ص۶۴، به کوشش محمد حسین اعرجی، بیروت، ۱۹۹۸م.
[۳۱]
بکربن عبدالعزیز، دیوان، ج۱، ص۸۱، به کوشش محمد حسین اعرجی، بیروت، ۱۹۹۸م.
وی از استعداد و ذوق شعری وافری برخوردار نبود، با این همه، برخی از قصاید وی شیوا و استوار است. او مانند پدر و جدش به مناسبت‌های خاص شعر می‌سرود و هرگز آن را هدف اصلی خویش قرار نداد. [۳۲]
بکربن عبدالعزیز، دیوان، ج۱، ص۱۸، به کوشش محمد حسین اعرجی، بیروت، ۱۹۹۸م.
وی مضامین اغلب سروده‌هایش را از حوادث زندگی خود گرفته است. فخر و وصف مایه اصلی بخش عمده اشعار اوست. بکر در این سروده‌ها در قالب شخصیتی مغرور، بزرگ منش، شجاع، بلندطبع و... جلوه می‌کند. مراثی او بسیار اندک است. تنها ۳ قطعه رثا از وی در دست است که آنها را در مرگ برادرش حارث (د ۲۸۴ق) سروده است. یکی از آن مراثی، بیت و بیش‌تر تهدید معتضد عباسی و بدر غلام اوست. [۳۳]
بکربن عبدالعزیز، دیوان، ج۱، ص۵۵، به کوشش محمد حسین اعرجی، بیروت، ۱۹۹۸م.
موضوع امثال و حکم از دیگر مایه‌های شعر اوست که در لابه‌لای قصاید، پراکنده است و بازتاب تأملات وی در زندگی به شمار می‌رود. [۳۴]
بکربن عبدالعزیز، دیوان، ج۱، ص۵۶، به کوشش محمد حسین اعرجی، بیروت، ۱۹۹۸م.
[۳۵]
بکربن عبدالعزیز، دیوان، ج۱، ص۵۸، به کوشش محمد حسین اعرجی، بیروت، ۱۹۹۸م.
[۳۶]
بکربن عبدالعزیز، دیوان، ج۱، ص۶۳، به کوشش محمد حسین اعرجی، بیروت، ۱۹۹۸م.
[۳۷]
بکربن عبدالعزیز، دیوان، ج۱، ص۷۶، به کوشش محمد حسین اعرجی، بیروت، ۱۹۹۸م.
[۳۸]
بکربن عبدالعزیز، دیوان، ج۱، ص۷۷، به کوشش محمد حسین اعرجی، بیروت، ۱۹۹۸م.
[۳۹]
بکربن عبدالعزیز، دیوان، ج۱، ص۷۹، به کوشش محمد حسین اعرجی، بیروت، ۱۹۹۸م.
دیوان بکر تقریباً از غزل تهی است، اما گاه اشاراتی گذرا به مضامین تغزلی در آن دیده می‌شود. بعضی ابیات دیوان، از احساسات عرب‌گرایانه او حکایت دارد. وی از دو دستگی در صفوف عرب‌ها اندوهگین، و یک تنه درصدد پاسداری از حریم آنان و به خاک افکندن مخالفان است. [۴۰]
بکربن عبدالعزیز، دیوان، ج۱، ص۴۶، به کوشش محمد حسین اعرجی، بیروت، ۱۹۹۸م.
[۴۱]
بکربن عبدالعزیز، دیوان، ج۱، ص۶۱، به کوشش محمد حسین اعرجی، بیروت، ۱۹۹۸م.
۴ - مذهببکر مانند دیگر اعضای خاندان، شیعه مذهب بود. [۴۲]
محمدحسین اعرجی، مقدمه بر دیوان نک: هم، ج۱، ص۱۱-۱۲، بکربن عبدالعزیز.
وی از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) به عنوان هدایتگر و فریادرس بشر [۴۳]
بکربن عبدالعزیز، دیوان، ج۱، ص۶۵، به کوشش محمد حسین اعرجی، بیروت، ۱۹۹۸م.
یاد کرده، و درباره امام علی (علیه‌السلام) سخن رانده، و اهل بیت (علیهم‌السلام) را تکیه گاه مردم خوانده است. [۴۴]
بکربن عبدالعزیز، دیوان، ج۱، ص۷۴، به کوشش محمد حسین اعرجی، بیروت، ۱۹۹۸م.
در دیوان او با آنکه در سرزمین ایران زاده و زیسته و درگذشته است، هیچ اشارتی به ایران و ایرانیان و آداب و سنن آنان دیده نمی‌شود.۵ - فهرست منابع(۱) علی ابن اثیر، الکامل فی التاریخ. (۲) محمد ابن اسفندیار، تاریخ طبرستان، به کوشش عباس اقبال آشتیانی، تهران، ۱۳۲۰ش. (۳) احمد ابوعلی مسکویه، تجارب الامم، به کوشش ابوالقاسم امامی، تهران، ۱۳۷۷ش. (۴) محمدحسین اعرجی، مقدمه بر دیوان نک: هم، بکربن عبدالعزیز. (۵) بکربن عبدالعزیز، دیوان، به کوشش محمد حسین اعرجی، بیروت، ۱۹۹۸م. (۶) تاریخ سیستان، به کوشش محمد تقی بهار، تهران، ۱۳۱۴ش. (۷) عبدالملک ثعالبی، یتیمة الدهر، بیروت، دارالکتب العلمیه. (۸) شوقی ضیف، العصر العباسی الثانی، قاهره، ۱۹۷۳م. (۹) محمد بن جریر طبری، تاریخ طبری. (۱۰) مجمل التواریخ و القصص، به کوشش محمدتقی بهار، تهران، ۱۳۱۸ش. (۱۱) علی مسعودی، مروج الذهب، به کوشش باربیه دومنار و پاوه دوکورتی، پاریس، ۱۸۷۴م. (۱۲) S GAL. ۶ - پانویس
۷ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «بکر بن عبدالعزیز عجلی»، شماره۴۹۸۰. رده‌های این صفحه : تراجم | درگذشتگان سده 4 (قمری) | شاعران اهل بیت | شاعران عرب | مقالات دانشنامه بزرگ اسلامی
|